معماری

تاریخچه ی كاروانسراها

كاروانسرا ها، مهمان خانه های بین راهی كشور ایران در طی قرون متمادی گذشته بوده و سابقه آن به دوره هخامنشی یعنی بیش از دو هزار و پانصد سال قبل می رسد. در مسیر راه های مهم بین شهری، كاروانسرا ها به فاصله مسافتی كه كاروان در یك روز می توانسته طی كند، ساخته می شده است.

به دلیل خشكی نسبی آب و هوا در بخش عمده ای از كشور ایران و دور بودن شهر ها و آبادی ها از یكدیگر، وجود نقاطی جهت استراحت و تهیه آذوقه در بین راه، امری حیاتی و ضروری بوده و بدون وجود این ایستگاه ها، طی طریق و ارتباط بین مناطق مختلف كشور غیر ممكن بوده است.

از آنجایی كه در دوره پیش از اسلام، خصوصاً در زمان پادشاهی هخامنشی، وسعت مملكت ایران بسیار زیاد بوده و كنترل این امپراطوری وسیع احتیاج به خطوط ارتباطی منظم و مطمین داشته، مورخین یونان باستان مانند هرودت و گزنفون از وجود راه های امن و كاروانسرا های خوب در ایران خبر می دهند. هرودت در مورد راه های امپراطوری هخامنشی می نویسد: «واحد مقیاس راه ها پرسنگ است و به مسافت هر چهار پرسنگ منزلی تهیه شده موسوم به ایستگاه؛ در این منازل مهمان خانه های خوب بر پا گردیده .

در دوره حكومت اشكانی و ساسانی نیز وجود راه های امن و كاروانسرا های مناسب امری ضروری برای اداره كشور پهناور ایران در این دوره تاریخی بوده است. خصوصاً از آنجایی كه ایران در مسیر تجارت بین المللی بین خاور دور از یك سو و سواحل مدیترانه و اروپا از طرف دیگر قرار داشته و بخش عمده ای از مسیر تجاری جاده ابریشم از سرحدات شمالی ایران می گذشته، تامین امنیت و رفاه بازرگانان در این مسیر طولانی كه منبع درآمد مهمی برای دولت بوده، امری لازم و ضروری بوده است.

از دوره پادشاهی هخامنشی و اشكانی كاروانسرای شناخته شده ای در ایران باقی نمانده است، ولی از زمان ساسانیان تعداد معدودی كاروانسرا باقی مانده كه الگوی كاروانسرا های بعدی در دوره اسلامی قرار گرفته است. از قدیمی ترین كاروانسرا های ایران می توان از كاروانسرای دروازه گچ نام برد. پایه ها و بخشی از دیوار های این كاروانسرا كه با سنگ و آهك ساخته شده هنوز باقی است. این بنا دارای یك حیاط مركزی و تعدادی دالان در اطراف حیاط است.

ماكسیم سیرو در كتاب خود به نام «كاروانسرا های ایران و ساختمان های كوچك میان راه» می نویسد: «در اواخر دوران ساسانی دو نوع كاروانسرا در سرزمین ایران شناخته می شد. یكی از آنها شامل حیاطی بوده كه در اطرافش یك نوع دالان عریضی برای چهارپایان ساخته بودند مانند كاروانسرای دروازه گچ .... نوع دوم شامل تالار های مستطیلی است كه در اطراف حیات مركزی قرار گرفته اند و این از خصوصات كاروانسرا های ایرانی است .... در آن كاروانسرا های نوع اول مسیله اقامت مسافران تقریباً نادیده گرفته شده است .

در دوره اسلامی پلان این دو نوع كاروانسرا به نحو بسیار منطقی ای تلفیق می شود به صورتی كه در اطراف حیاط مركزی، اطاق های كاروانیان و در پشت آنها دالان های عریضی برای نگهداری چهارپایان احداث می گردد و مانند بنای كاخ های اشكانی و ساسانی، در اغلب كاروانسرا ها در اطراف حیات مركزی دو و یا چهار ایوان می سازند. این سبك كاروانسرا های ایرانی مورد تقلید بسیاری از كشور ها مانند پاكستان، افقانستان، هند و نواحی آسیای میانه قرار گرفته است.

معماري كاروانسراها

<<كاروانسراها

از بررسي كارواسراهاي سراسر ايران چنين بر مي آيد كه اساس معماري كاروانسراهاي ايران ، مانند ساير بناها ، تابع شيوه ، سنت و سبك رايج زمان بوده است . با اين ترتيب مي توان پنداشت كه كاروانسراهاي پيش از اسلام نيز تابع شيوه معماري زمان بوده و معماري خاصي نداشته است .

ولي ذكر اين نكته ضروري است كه شيوه معماري ، محل و منطقه ، مصالح ساختماني و موقعيت جغرافيائي نقش موثري در ايجاد اينگونه بناها داشته است شيوه ساختمان و معماري كاروانسراها از روزگار كهن تا به امروز دگرگوني بسيار نيافته و معمولا سبك بناي آنها همان ايجاد باره بند ها و اطاقهايي است.كه پيرامون حياط محصور،ساخته‎مي‎شده‎است.و لي‎درطرح‎و خصوصيات هر كدام ويژگي هائي بچشم مي خورد . چنانكه انواع ساباط ساده تا كاروانسراهاي بزرگ با طرحهاي جالب معماري است كه در گوشه و گاهي در ميان اضلاع ديواره هاي آن برجهاني قرار گرفته بطوريكه دروازه ميان دو برج يا شبه ستون جاي دارد و داراي سر دري است كه گاهي بر فراز آن ساختمان دو طبقه اي ساخته اند . در كاروانسراها اطاق هاي مسافران معمولا پيرامون حياط ساخته ميشده و پشت آنها اصطبل قرار داشته كه درب ورودي اصطبل ها در چهار گوشه داخلي بنا قرار داشته و گاهي در ايوان ورودي حياط باز مي شده است.

در دوره صفوي طرح معماري كاروانسراها متنوع گرديد و علاوه بر كاروانسراهاي چهار ايواني نوع كوهستاني ، مدور – هشت ضلعي و كويري بر طبق موقعيت جغرافيائي و مكاني احداث گرديد و. در دوره هاي زنديه، افشاريه و قاجاريه احداث كاروانسراها بشيوه گذشته ادامه پيدا كرد . از نظر طرح و نقشه كاروانسراها ي بشيوه گذشته ادامه پيدا كرد . از نظر طرح و نقشه كاروانسراهاي دوره ياد شده عموما از نوع چهار ايواني بوده و از لحاظ مصالح ساختماني نيز بر خلاف دوره متقدم كه از كه آجر و سنگ بوده اغلب از خشت استفاده شده است . همچنين بسياري از كاروانسراهاي دوره صفوي در عهد قاجاريه در طول 25 قرن كاروانسراها در ايران در مكان هاي دور افتاده مأوي و مسكن موقتي براي كاروانيان بوده ولي امروزه مهمانخانه و هتل جاي كاروانسراها را گرفته است .

آثاري كه از كاروانسراهاي كهن بدست آمده نشان مي دهد كه اطاق هائي براي نگهبانان ، كاروانسرا دار يا مامورين ساخته مي شده است . ولي كاروانسراهاي تجارتي داخل شهرها عموما دوطبقه بودند . در دو طرف دروازه ورودي داخل كاروانسرا نيز معمولا اطاق هائي براي پاسداران و كاروانسرا دارساخته مي شده است.

معمولا هر كاروانسرا داراي چاه آب و آب انباري است كه گاهي در وسط كاروانسرا در زماني خارج از محوطه جهت تامين آب مورد نياز مسافران ساخته شده است.آب انبارها از نظر معماري به اشكال مختلف ساخته مي‎شدند بعضي داراي شكل مستطيل باسقف ساده و بعضي مواقع در خارج كاروانسرا و بعضي مواقع در خارج كاروانسرا ساخته مي شدند مثلا آب انبارهاي كاروانسرا هاي خليج فارس همه بيرون از بنا قرار دارند . درحاليكه در مناطق مركزي عموما در داخل كاروانسراها براي رفع نيازمنديها مسافرين ، حتي نانوائي ، قصابي، آسياب ، نماز گاه و يك سري دكان جهت خريد فروش كالاهاي كارواني وجود داشت.

براي مثال مي توان از كاروانسراي دير گلچين در جنوب تهران در حاشيه كوير-وكاروانسراي‎مهيار واقع در جاده اصفهان شيراز نامبرد .

كاروانسراهاي حاشيه كوير نواحي مركزي ايران دراي بادگير است كه فصل تابستان هواي خنك را به اطاقهاي كاروانسرا مي رساند.

بادگيرها عموما در جهت مقابل دروازه ورودي روي ايوانها ساخته مي شده اند ، مانند رباط زين الدين در جاده يزد – كرمان و كاروالنسراي جوكار در نزديكي طبس .

در بسياري از كاروانسراها بخصوص از دوره صفويه به بعد بخاري ديواري يا مكاني براي بر افروختن آتش تعبيه شده است محل بخاري هاي ديواري يا در اطاق ها ساخته مي شده يا در محل هاي سر پوشيده . بيرون اطاق ها و همچنين بخاري هاي مرتفعي در اصطبل ها براي گرم شدن حيوانات ايجاد مي شده است كه جاي آن اغلب در پشت ديوار اطاق هاي مسكوني مسافرين بوده است . در كاروانسراهاي نوع كوهستاني اهميت بخاري به حدي بوده كه محل وسيعي را براي قرار دادن آتش و بخاري انتخاب كرده‎اند .

آبريز گاهها معمولا در گوشه حياط كاروانسرا و در زير يا داخل برجها ساخته مي شده است .

مصالح ساختماني اصلي بناي كاروانسراها در ايران از سنگ و آجر بوده است سنگ به دو صورت مورد استفاده قرار مي گرفته . در بعضي موارد سنگ ها كاملا استادانه تراش داده مي شده و در برخي اوقات از قطعات كوچك سنگهاي نتراشيده استفاده مي كردند . در بعضي نقاط نيز از تلفيق سنگ و آجر پي بنا را مي ساخته اند . نماي خارجي و داخلي عموما از آجر بوده است. در برخي از كاروانسرا ها از خشت و يا بلوك هاي خشتي استفاده مي شده است .

سقف اغلب كاروانسراهاي ايران نوك تيز و شيب دار است. بام ها اكثرا مسطح و باشيب كم ساخته شده اند و در قسمت هائي كه اطاق هاي بزرگ دارند سقف ها شكل قوسي دارند .

آب باران بوسيله ناودانها ئي كه در روي ديوار خارجي كاروانسرا ساخته مي‎شد به بيرون از كاروانسرا هدايت مي گرديد ولي دربعضي‎از كارونسراها نيز ناودانهائي كه در ديوار هاي حياط داخلي كار گذشته شده مشاهده شده است . تمامي درها و پنجره ها و تو رفتگي ديوارهاي حياط و اطاقهاو ايوانها در زمان صفويه با سقف هلالي ساخته شده اند بسياري از كاروانسراها همانند بناهاي مذهبي همدوره خود داراي تزئينات معماري مانند : آجر كاري – كاشيكاري – گچ بري و سنگ كاري مي باشد . تزئينات عموما در نماي خارجي كاروانسراها در قسمت دروازه ورودي ، طاقنما ها و ايوانها بكار مي رفته است . از كاروانسرا هائيكه داراي تزئينات جالب توجهي مي باشند . مي توان رباط شرف – رباط چاهه ، مهيار ، رباط پسنج و كاروانسراي گذر نام برد .

از نظر معماري كاروانسراهاي ايران متنوع بوده معماران ايران از طرح ها و نقشه هاي گوناگوني براي ايجاد كاروانسراها استفاده كردند .

تنوع طرح و نقشه هاي كاروانسرا هاي ايران ايجاب مي نمايد كه اين كاروانسراها برگروه هاي مختلف تقسيم گردند و خصوصيات و ويژگي هاي هر گروه جداگانه مورد بررسي و تحقيق قرار گيرد .

آرتور ابهام پوپ معتقد است كه :

«احداث و ايجاد كاروانسراها در ايران پيروزي بزرگ معماري ايران است و در هيچ جاي دنيا كاربرد و ويژگي هاي خاص معماري آن را نمي توان ديد ».

مطالعاتي كه توسط ماكسييم سيرو درباره طبقه بندي كاروانسراهاي ايران در دوره صفوي و بعد از آن انجام گرديده و تقسيم اين بناها به دو گروه كاروانسراهاي كوهستاني و كاروانسراهاي حياط دار دشت كافي براي شناخت همه كاروانسراهاي ايران نيست.از آنجايي كه احداث كاروانسراهاي ايران به دلايل گوناگون شكل و گسترش يافته شايسته است تمامي دلايل آن از شرايط آب و هوائي ، تا شيوه معماري منطقه اي مورد بررسي قرار گيرد.

در درجه اول كاروانسراهاي ايران را مي توان به گروهاي ذيل تقسيم بندي نمود:

الف) كاروانسراهاي كاملا پوشيده منطقه كوهستاني .

ب) كاروانسراهاي كرانه هاي پست خليج فارس .

ج) كاروانسراهاي حياط دار مناطق مركزي ايران .

گروه سوم از نظر پلان به انواع مختلف تقسيم بندي مي شوند:

از نظر معماري با اينكه طي قرنها پيشرفت هائي از لحاظ فرم بنا در ساختمان كاروانسراها بوجود آمده و علي رغم شباهت زيادي كه بين بنا هاي هر گروه ديده مي شود . ولي در جزئيات هر يك ويژگي هائي به چشم مي‎خورد كه از نظر تنوع حيرت آور اس

كاروانسرا در دشت های فلات

زیباترین، مجلل ترین، وسیع ترین و بیشترین تعداد كاروانسرا ها در دشت های فلات ساخته شده و اكثر قریب به اتفاق آن ها دارای یك حیاط مركزی و دو و یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حیاط می باشند. در این كاروانسرا ها اطاق مسافران در اطراف حیاط مركزی و اصطبل ها در پشت اطاق مسافران احداث شده است.

اطاق مسافرین معمولاً چند پله بالاتر از حیاط بوده تا هم از ورود آب و گل به درون اطاق ها جلوگیری شود و هم از گرد و خاك كف حیاط قدری دورتر باشند. در اطاق ها و حیاط، ایوانی به عرض حدوداً دو متر قرار داشته. مساحت اطاق ها غالباً از ده الی دوازده متر مربع تجاوز نمی كرده است. نور و تهویه اطاق ها از طریق بازشوی در ورودی و بعضاً پنجره آن تامین می شده است.

استاد محمد كریم پیرنیا نقل كرده اند كه این اطاق ها در نداشته اند و در تابستان بازشوی آن توسط پارچه و در زمستان توسط زیلو پوشیده می شده است. در اكثر اطاق ها، خصوصاً در كاروانسرا های مناطق شمالی، بخاری دیواری برای گرم كردن فضای اطاق و پخت و پز وجود داشته است.

بهترین و بزرگترین اطاق ها یا در پشت ایوان اصلی و یا در چهار زاویه كاروانسرا احداث می شده است. ایوان رویروی در ورودی با اطاق مجلل پشت آن غالباً شاه نشین و بهترین اطاق كاروانسرا بوده است. بعضی از كاروانسرا ها مانند كاروانسرای شرف در جاده سرخس - مشهد از دوره سلجوقی دارای دو حیاط بوده كه یكی مختص عامه مردم و دیگری جهت اشخاص معتبر بوده است .

تاورنیه می نویسد: "كاروانسرا ها مهمان خانه مشرق زمین هستند و با سبك مهمان خانه های ما خیلی فرق دارند. نه آن لوازم راحت و آسایش در آنها یافت می شود نه آن پاكی و تمیزی. بنای آن مربع است. تقریباً مثل محوطه دیر ها و معمولاً یك طبقه هستند. بنای دو طبقه به ندرت دیده می شود. یك درب بزرگ مدخل آن است و در وسط سه ضلع دیگر، یك تالار با یك طاق بزرگی ساخته شده كه مخصوص منزل محترمین است كه شاید آنجا منزل كنند.

در دو سوی تالار های وسط، اطاق ها و هجرات كوچكی است كه هر كس یكی از آنها را اختیار می كند. این هجرات در طول اضلاع در سه پا از زمین حیاط مرتفع تر و در یك خط بنا شده اند و طویله ها در عقب و پشت اطاق ها واقع هستند. گاهی طویله ها هم برای منزل كردن به راحتی اطاق ها می شوند. اغلب مسافرین در زمستان بیشتر میل به اقامت در طویله ها می كنند به جهت اینكه گرم است. طویله ها هم مثل تالار ها و هجرات، همه طاق پوش هستند و از هجرات كاروانسرا یك پنجره كوچك به طرف آخور طویله باز می شود كه شخص می تواند از آنجا نگاه كند و ببیند اسبش را خوب پرستاری می كنند یا نه؟

اخیراً در پشت آخور های طویله سكویی بسته شده كه سه چهار نفر می توانند قطار بخوابند و اغلب نوكر ها روی آن سكو ها طبخ می كنند.

فرش و تختخواب و لوازم طباخی تمام باید همراه مسافر ها باشد و آذوقه و ارزاق هم هرچه بخواهد از نان و روغن و میوه به اقتضای فصل به قیمت خوب از كاروانسرادار یا دهاتی های اطراف كه بر راه می آیند، باید خریداری نمایند. كاه و جو هم برای اسب ها هست مگر در چند منزل كه نبود.

در بیابان از بابت اجاره هجرات كاروانسرا ها چیزی از مسافر نمی گیرند و در شهر ها وجه دریافت می دارند كه خیلی مختصر است.

معمولاً كاروان داخل كاروانسرا نمی شود، به جهت اینكه گنجایش این همه جمعیت را ندارد و از حیوان و آدم در هر كاروانسرا بیش از یكصد سوار، نمی تواند منزل نماید. همین كه وارد می شوند هر كس حق دارد برای خود یك حجره انتخاب نماید. غنی و فقیر یكسان هستند و تفاوت درجه و مرتبه در این مكان ها منظور نمی شود."

در بعضی از كاروانسرا ها خدمات جنبی نیز ارایه می شده است؛ مانند كاروانسرای مهیار كه دارای آسیاب، نمازخانه، نانوایی، چایخانه و یك بازارچه بوده و یا كاروانسرای میبد كه دارای بازارچه، آب انبار، یخچال و یك چاپارخانه در مجاور آن بوده. بعضی از كاروانسرا ها مانند كاروانسرای علی آباد علاوه بر تاسیسات فوق دارای حمام نیز بوده است.

كاروانسرا های واقع در دشت های فلات نیز مانند سایر كاروانسرا ها جهت ایمنی همانند یك قلعه ساخته می شدند و غالباً دارای دیوار های بلند و چهار برج در چهار گوشه بنا و یك دروازه حفاظت شده در قسمت ورودی بوده اند. شب ها در كاروانسرا بسته می شده است.

این شكل درون گرا و كاملاً محصور كاروانسرا در اقلیم گرم و خشك ایران یك مزیت اقلیمی است و پوسته خارجی بنا كه به جز بازشو ورودی، كاملاً بسته می باشد، فضا های داخل ساختمان را در مقابل باد های كویری و شرایط نامساعد اقلیمی محافظت می كند. در داخل حیاط این كاروانسرا ها كه با مصالح بنایی مانند خشت، آجر و سنگ ساخته می شده، مانند یك خازن حرارتی در تعدیل دمای ساختمان در طی شبانه روز بسار موثر بوده است.

در بعضی از كاروانسرا ها واقع در حاشیه كویر مانند كاروانسرای اردكان، كاروانسرای زین الدین و كاروانسرای جوكار بادگیر هایی برای تهویه هوا و خنك نمودن فضای داخل ساختمان در ماه های گرم ساخته شده است.

احداث كاروانسرا فقط مختص به خارج از شهر نبوده، بلكه در داخل شهر نیز برای اقامت مسافران و تجار كاروانسرا هایی احداث می گردیده. البته اكثر كاروانسرا های مجاور بازار جنبه كاملاً تجاری پیدا می كرده و تجار عمده هر صنفی در یكی از كاروانسرا های مجاور یا داخل بازار فعالیت می كردند .

كاروانسرا هایی كه جنبه اقامتی - تجاری داشته اند مانند كاروانسرای مادرشاه در اصفهان و یا مهمان خانه بزرگ شاه عباسی در كاشان، تفاوت هایی با كاروانسرا های خارج شهر داشته اند كه در اینجا ذكر خواهد شد:

1- به سبب آنكه امنیت افراد و مال التجاره، در خارج از شهر بیشتر از داخل شهر در خطر بوده و امكان حمله راهزنان وجود داشته، كاروانسرا های بین راهی به صورت یك مجموعه مستقل و قلعه مانند احداث می شده؛ در صورتی كه در داخل شهر، كالبد فیزیكی و پوسته خارجی كاروانسرا با بافت شهر تلفیق شده و جزیی از آن می باشد.

2- از آنجا كه قیمت زمین در خارج از شهر ارزان بوده، كاروانسرا های خارج شهر اكثراً یك طبقه، و مساحت حیاط و زیربنای آنها نسبتاً زیاد بوده؛ در صورتی كه در داخل شهر، خصوصاً در اطراف بازار، قیمت زمین بسیار زیاد و در نتیجه ساختمان به صورت دو طبقه و پرورش مورد استفاده قرار گرفته اند كه جهت حفظ این گونه ابنیه نسبتاً مناسب بوده است. البته حفظ تمام كاروانسرا ها كه تعداد آنها بسیار و بعضاً در نقاط دور افتاده می باشند، میسر نیست. ولی با ایجاد عملكرد های جدید دیگر مانند قهوه خانه بین راهی، اقامتگاه مسافران، مركز جلب سیاحان، راهداری و یا در روستا ها به عنوان ابنیه ارایه خدمات به روستاییان می توانند استفاده شوند.

مثال بسیار خوب ایجاد یك عملكرد جدید برای یك كاروانسرای قدیمی، مهمانسرای عباسی یا كاروانسرای مادرشاه در اصفهان است كه یكی از بهترین نمونه های حفظ یك بنای سنتی و در عین حال بهترین مهمانسرای شهر اصفهان است.