هویت شهری، رویکردی نو به مسائل شهری
“در جستجوی هویت شهری، رویکردی نو به مسائل شهری”
) تحلیلی پیرامون مجموعۀ جدید در جستجوی هویت شهری(
طرح مساله
ازنظراجتماعی شهرها مکانهای مناسبی برای شکل گیری نهادهای اجتماعی اعتلای ارزشهای فرهنگی،گسترش و تحکیم روابط و مناسبات اجتماعی و پاسداری ارزش های انسانی وهویت های ملی و محلی هستند. لذا هویت در محیط های شهری به یکی از بحث انگیزترین موضوعات عصر حاضر تبدیل شده است ،تا جا ئی که امروز هرکس به طریقی خودآگاهانه یا ناخودآگاهانه در چنگال نگرانی بی هویتی اسیر است. بی هویتی، ناهماهنگی ویکنواختی که امروزه بر فضای شهرها است و به صورت روزافزونی در حال گسترش است، نه تنها سیمای نامطلوب و محیطی نامأنوس را برای ساکنین ایجاد نموده،بلکه تمامی ابعاد زندگی اجتماعی زیست محیطی را در جوامع شهری تحت الشعاع خود قرارداده است،زیرا فرم فیزکی شهرها در حقیقت هسته جهان اجتماعی است که تمامی ابعاد جامعه از اقتصاد گرفته تا زیبایی شناختی موثر است. تا وقتی که بحران هویت به عنوان موضوعی حل ناشدنی یا حداقل بسیار پیچیده فرض گردد،رهایی ازشرایط کنونی چندان محتمل به نظر نمی رسد یکی از دلایل این فرض آن است که تعریف مشخصی از هویت در دست نیست؛ و همین امر هویت بخشی را دشوار و حتی ناممکن جلوه میدهد.
در واقع مساله هویت شهری یکی از پیچیده ترین و بحث انگیزترین مباحث نظری در شهرسازی است. چگونه می توان آنرا در شهرها و یا در عناصر معماری ایجاد کرد و یا ارزیابی نمود؟ این سوالی اساسی است که بسیاری از محققین به دنبال یافتن پاسخی مناسب برای آن هستند.
در کشور ما که شاید یکی از غنی ترین سرزمین ها از نظر بهره مندی از میراث و دستاوردهای فرهنگی است و از نمودهای آن شهرسازی و معماری ویژه و شناخته شده اش در سطح جهانی می باشد؛با توجه به این مطلب که زندگی امروز خود را چگونه میخواهیم؟ به فردا چگونه می اندیشیم؟ و از گذشته خود چگونه بهره بر می داریم؟ ساحتن شهرها و تولید معماری از حساسیت خاصی برخوردار است و لذا نیازمندیم که هویت گذشته و امروزین این دو را باز شناسیم و آن را تعریف نماییم. در این راستا این سوال به ذهن می آید که آیا چنانچه بخواهیم به تقویت عوامل هویتی و مظاهر و تشخیص در شهرسازی و معماری کشورمان بپردازیم، اتکا صرف به ارزشهای گذشته کافی است؟ یا اینکه باید عوامل دیگری را علاوه بر ارزشهای تاریخی و فرهنگی مد نظر قرار دهیم؟
امروزه هویت شهری، هم چون حلقه ای گم شده است و شهرها نه بر پایۀ هویت اصیل خود، بلکه بر پایۀ تقلیدهای بدون اندیشه از مظاهر غربی و الگوهای مدرن بدون توجه به الگوهای بومی در حال شکل گیری و گسترش اند. در واقع دوران مدرنیزاسیون را می توان به عنوان سرآغاز گسست و کمرنگ شدن توجه به ابعاد هویتی شهرها و زندگی اجتماعی شهری در نظر گرفت. شیفتگی به مظاهر غیر بومی به بفراموشی سپردن مظاهر اصیل بومی انجامیده است. در واقع فقدان آشنایی لازم و نیز فقدان اهمیت به ضرورت وجود الگوهای بومی از این دوره به بعد باعث شده تا در طرحهای توسعۀ شهری واقعیات بسیاری به فراموشی سپرده شود. از دیگر سو، رواج روزافزون فرهنگ غربی به دلیل احاطۀ جامعه توسط ابزار های تکنولوژیک که باعث هجوم گستردۀ الگوها و فرهنگ ناآشنای غربی شده ،باعث شده تا امروزه هویت و ابعاد هویتی از بیرون جسته شود. ( بازیابی هویت از بیرون). مجموعه عوامل بالا باعث شده تا در عصر پیش رو، خویشتن را گم کنیم؛ به سخن دیگر،خود را در دیگری جستجو کنیم. پس یک انفصال آشکار را بین معماری،فرهنگ، اندیشه و تاریخ به وجود آورده است که این نیز ناشی از همان گسست تاریخی دوران مدرن است.
در شهرهای ایرانی- اسلامی فرم به تبع معنا تعریف می شود و کالبد هویت خود را از محتوی اخذ می کند و این متأثر از بنیان های نظری هنر معماری ایرانی-اسلامی است که نسبت قالب و محتوی هم چون نسبت روح و کالبد در بنیادهای جهان بینی آن نیز آشکار است.در هنر ایرانی-اسلامی صورت ، تجسم معناست و نه مغایر با آن. سوال این است که با توجه به توسعه و گسترش روزافزون نقاط شهری در ایران،در ساخت و توسعۀ شهری و رویکردهای حاکم، ساختار فضاهای شهری بر پایۀ کدامین محتوای فلسفی شکل میگیرند؟و اصولا در توسعۀ شهری به کدامین بنیانها و ابعاد هویت توجه شده است؟ ابزارهای موجود و یا لازم برای شناخت هویت در شهرها کدامند؟ چگونه باید هویت شهری را جستجو کرد؟جایگاه شهرهای ما در گذشته چگونه بوده است؟ اکنون جایگاه آنها کجاست؟به عبارتی، از کجا به کجا رسیده ایم؟و به کجا باید برسیم؟و چه چشم اندازی را برای خود ترسیم نموده ایم؟این مجموعه در راستای پاسخ گویی به این سوالات تدوین شده است.
ضرورت مساله
امروزه موج جهانی شدن “globalization”هم چون طوفانی سهمگین تمام ساکنین دنیای مدرن را وحشت زده کرده است. وحشت از ویران شدن ساختارهای اقتصادی نوپا، وحشت از شکستن سدهای قدرت سیاسی و مهمتر از همه گم شدن هویت های مختلف در میان امواج جهانی شدن است. دغدغۀ بسیاری از سیاستمداران دنیای کنونی این است که روزانه موج وسیعی از شکل ها، باورها و رفتارهای فرهنگی بیگانه با هویت ملی از طریق تکنولوژی وارد خانه و خون یک ملت می شود و خود را در تمام عرصه ها مانند کار، تفریح، ورزش و فعالیتهای اجتماعی دیگر، شیوۀ زندگی و تعاملات اجتماعی، بافت کالبدی و غیره نشان می دهد.
امروزه حتی ساختارهای ذهنی جامعه متاثر از این روند شکل می گیرند. نوع نگرش به فضا نیز درنهایت تحت تاثیر این ساختارهای ذهنی قرار خواهند گرفت و در نهایت ساختارهای فضایی در داخل شهرها تحت تأثیر این فرایند شکل می گیرد. به عبارتی، برپایی ساختارهای نو تحت تاثیر هویت جهانی و بدون توجه به گذشته و واقعیات موجود می باشد. در شهرسازی جدید انگاره ها و الگوهایش به گونه ای ماتقدم شکل گرفته است،الگوهایی که برآنند تا با اجبار خود را به واقعیت تحمیل کنند.
ما در زمانه ای زندگی می کنیم که موجودیت و استعداد بازنمایی(هویت اصیل) آن به شدت به مخاطره افتاده است و این تبیین و توصیفی از معنای بحران هویت است.
در حایی که فلاسفۀ قرن 19 نقد شهر را از نقد جامعۀ صنعتی جدا نمی سازند و بر مبنای این نقد، مدینۀ فاضلۀ خویش را بنا می نهند؛ عمل گرایان شهر را بر مبنای عملکردهایی میسازند و می پردازند که انقلاب فن شناختی سبب شده است. هنر جای خویش را به فن می سپارد؛ معمار-هنرمند در مقابل معمار –مهندس عقب می نشیند؛ اندیشه های شهرسازی بیش از هر زمان دیگری در زمینه های فلسفی و حکمت عملی به جولان در می آید. امروزه در دنیا کلان شهرها دارای شاخصه ها و مفاهیم درون شهری هستند که هویت شهر را تعریف می کنند. بسیاری از کشورهای دنیا برای حفظ و ایجاد این مفاهیم تلاش زیادی انجام داده اند تا با ایجاد فضاهایی متناسب و باهویت، جایگاه خود را بیابند. از جمله کشور اسپانیا ساختمان موزه گوگنهایم که توسط معمار بزرگ فرانک گهری ساخته شده در شهر بیل بائو باعث نمود جهانی آن شهر و هم کشور اسپانیا شده است. تاثیر آن نیز بر کل ساختار اجتماعی و فرهنگی این شهر مشهود است،چنان که اکنون تبدیل به یکی از مراکز توریستی جهان شده است. شهرهای ایران نیز از سابقه تاریخی بسیاری برخوردارند اما در گذر زمان و با توجه به حوادثی که اتفاق افتاده بسیاری از نمادها و سبک و سیاقهای شهری دستخوش تحولات بسیار گشته اند ودیگر نمی توان از شهرهای با اصالت سخن گفت. با این حال سوال اینست که با این شرایط در کلان شهرهای ایران چند نوع هویت شهری میتوان تعریف کرد؟ اصولا چقدر در این راه تلاش شده است؟ و یا حتی چقدر برای تعریف آن نه در سطح جهانی بلکه در ابعاد ملی تلاش شده است؟
پاسخ به سوالات فوق ضرورت این تحقیق را مشخص می سازد .علاوه بر این موارد، نگرانی های موجود در مورد سرنوشت و چشم انداز آتی شهرهای ما و ابعاد هویتی آنان نیز پژوهشها و مطالعات گسترده ای را ضروری می سازد.
حال باید دید که برای مطالعه در این مسیر چه رویکردی لازم است.آنچه تا به حال مورد مطالعه قرار گرفته، معمولا مطالعاتی تک بعدی نگر و با زاویۀ دید محدود بوده است.
شهرها به روشهای مختلفی ساخته می شوند و عوامل گوناگونی در شکل گیری فرم کالبدی این مراکز زیستی موثر هستند. عواملی هم چون شرایط طبیعی نظیر آب و هوا و یا نوع مصالح ساختمانی موجود در طبیعت، نیروهای اقتصادی مانند جریان سرمایه، اقدامات ساکنین وتصمیم گیری آنها در زمینۀ انتخاب محل مناسب برای احداث مسکن و یا انتخاب مرکز خرید، سطح و نوع فناوری، نحوۀ توزیع قدرت در جامعه و میزان تاثیر گذاری گروههای مختلف در نظام تصمیم گیری و غیره از جمله نیروهای موثر در شکل گیری شهرها هستند.
معمولا هویت یک اثر معماری و شهرسازی با میزان وجود ایده ها و معانی برگرفته از ویژگیهای فرهنگی دستگاه تشخیص هویت شناخته می شوند؛ اما عوامل متعدد دیگری در شکل دهی به سیما و هویت یک شهر موثرند. نمودار زیر ابعاد شکل دهندۀ هویت شهری را نمایش می دهد.
نمودار شماره1:عوامل موثر در شکل دهی به سیما و هویت شهر
|
عوامل اجتماعی،فرهنگی |
|
عوامل استراتژیک، سیاسی |
|
عوامل اقتصادی، شبکه راهها |
|
تکنولوژی، سیستم آبرسانی |
|
عوامل مصنوعی |
|
عوامل موثر در سیمای شهر های سنتی ایران |
|
بارش |
|
آب های زیر زمینی |
|
آب های سطحی |
|
آب |
|
عوامل طبیعی |
|
شرایط اقلیمی |
|
تابش آفتاب |
|
باد |
|
رطوبت |
|
دما |
|
پوشش گیاهی |
|
جنگل ها |
|
مراتع |
|
مزارع |
|
زمین |
|
مورفولوژی |
|
ساختار زمین |
|
حاصلخیزی |
|
نفوذپذیری |
منبع: فرجامی،1383،ص538
هنگامی که صحبت از هویت بخشی به سیما و کالبد یک شهر می نماییم و یا در پی شناخت ابعاد ساختاری هویت شهری هستیم ابتدا باید عناصر سازنده و شکل دهندۀ آن را بشناسیم. برخی از محققین بر این باورند که 5 عامل سیمای بصری شهر را می سازند و وجوه هویتی شهر را نیز بر این اساس مورد مطالعه قرار می دهند:
1- نقشه (نقشۀ نظام آرایش، اندازه، تراکم و پراکندگی فضایی پدیده های شهری)
2- مظاهر معماری و ساختمانی شهر( شیوه های ساخت و ساز،مصالح،سبک معماری، مقیاس و ...)
3- خصوصیات تحرکی شهر( تأثیر عامل زمان در مظاهر بصری شهر)
4- فعالیت های شهری(انواع فعالیت هایی که در شهر رواح دارد)
5- صدا و بو
به طور کلی در پاسخ به این سوال که رویکرد حاکم بر این پژوهش چگونه باید باشد، باید گفت اولین گام برای ورود به عرصۀ تجربه ای موفق در شهر سازی باهویت، کنکاشی در مفهوم هویت شهری و گام دوم، تبیین ابعاد مکانی-زمانی هویت یک شهر است.
منظور از بعد مکانی، ویژگیهای محیطی – اکولوژیک( شامل اقلیم، آب و هوا، وضعیت توپوگرافیکی و منابع آب و خاک وغیره) و منظور از بعد زمان ویژگی های تاریخی از ابتدا تا زمان حال در مقیاس اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی،سیاسی و کالبدی است. گامها ی بعدی شاید شناخت نیازهای کنونی هویتی شهر و تلفیق ارزشهای هویتی گذشته با نیازهای هویتی کنونی است،تا آنچه را که می توانیم از گذشته اقتباس کنیم و آنچه را که در گذشته نمی یابیم در آیندۀخود آن را تولید نمائیم.
اصولا با توجه به چند وجهی بودن ابعاد هویتی شهر، اخذ یک رویکرد سیستمی و همه جانبه نگر که در آن تمام ابعاد با هم مورد توجه قرار داده شود، لازم و ضروریست؛ تا از این رهگذر عناصر سازندۀ شهری (محیطی، اجتماعی،اقتصادی و کالبدی) مشخص و جایگاه آن در شهر و جامعه و نحوۀ ارتباط آن با مردم در پدیده های شهر شناسایی شوند.
مجموعۀ در جستجوی هویت شهری با اخذ این رویکرد سعی بر این دارد تا مسئلۀ هویت شهری را از زوایای مختلف مورد کاوش قرار داده و ضمن شناسایی کامل عناصر هویتی سازندۀ فضاهای شهری به طور کامل،ابعاد هویتی شهر را از زوایای محیطی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و کالبدی در بستر مکان-زمان بررسی نماید.
در ادامه این رویکرد و نحوۀ نگرش و بازشناسی هویت شهری در این مجموعه بیشتر مورد کنکاشهای کارشناسانه قرار داده می شود.
با توجه به آنچه که گفته شد، بررسی و شناخت ابعاد هویتی شهر میسر نیست مگر با مطالعات گسترده(در ابعاد گذشته نگری، اکنون نگری و آینده نگری) از طرفی بر خلاف تصور برخی از محققین و کارشناسان که صرفا توجه خود را بر ابعاد کالبدی شهرها متمرکز می کنند ، هویت را باید در تمامی اجزای شهری جستجو کرد.به عبارتی، هر جز از عناصر سازندۀ فضای شهری و هر ساختار فضایی موجود در شهر دارای یک هویت منحصر به فرد است که در تعامل و ارتباط مستقیم و غیر مستقیم با شهر و سایر اجزای شهری می باشد. عناصر سازندۀ فضای شهری که خود مولد نگرش خاص در مقاطع زمانی و برخاسته از اندیشه و سطح فرهنگ جامعه بوده، مستلزم یک کاوش و بررسی جزء به جزء است.
مولفین و دست اندرکاران این مجموعه با اخذ این رویکرد تا کنون توانسته اند 5 جلد از مجموعۀ در جستجوی هویت شهری را با کوشش سازمان ملی زمین و مسکن در شهرهای سنندج، اردبیل، مشهد، بیرجند و اصفهان منتشر نمایند. انتشار این مجموعه که از تیر ماه 1384 شروع شده در هر گام توانسته است که با کسب تجارب بیشتر و حذف برخی نارسائیهای موجود در ابتدای راه، بهتر از قبل عمل کنند.
در اینجا سعی بر این است که چارچوب کلی مشترک موضوعی مجموعۀ در جستجوی هویت شهری به تفضیل مورد بررسی قرار گیرد تا با آشنایی بیشتر در مورد آن، بتوان آن را به عنوان یک تجربه برای سایر شهرهای کشور پیشنهاد کرد.
به طور کلی چهار بعد اساسی که نمایانگر ریخت کلی شهر و نیز نمایانگر هویت شهری می باشد،در این مجموعه مورد توجه قرار گرفته است:
بعد اول: هویت محیطی-اکولوژیک
بعد دوم: هویت اجتماعی-فرهنگی
بعد سوم: هویت اقتصادی
بعد چهارم: هویت کالبدی-فضایی
بعد اول: هویت محیطی-اکولوژیک
محیط طبیعی به عنوان بستر فعالیتهای انسانی، دارای یک ساختار سیستمی است. این نظام دارای اجزاء و عناصری است که با ویژگیهای کمی و کیفی خود ساختار محیطی را شکل می دهد. هر کدام از این اجزاء ایفاگر نقش معینی هستد که در مجموع -این نقشها- عملکردهای زیست محیطی را بوجود می آورد. از طرفی کل این ساختار به صورت منسجم با ویژگیهای خود زمینه ها و بسترهای مختلفی را برای فعالیت انسان ایجاد می کند؛به عبارتی، نوع ساخت محیطی و عملکرد آن در مکانهای مختلف و در مقیاسهای زمانی متفاوت باعث شکل گیری اشکال مختلف زندگی و رفتارهای متفاوت(و به تبع خلق چشم اندازهای متفاوت) شده است. این ویژگی عاملی است تا در در هر گوشه ای از کره زمین شکل خاصی از زندگی انسانی،جانوری و گیاهی حاکم باشد.
در واقع شکل گیری انواع مختلف سکونتگا ه های انسانی و فعالیتهای متنوع درمکانهای مختلف پاسخی به عملکردهای عناصر موجود در طبیعت است.
به طور کلی با این رویکرد که شناخت هویت محیطی به عنوان بستر فعالیت ها انسانی می تواند به درک و تحلیل بهتر اشکال مختلف زندگی و فعالیت های انسانی بینجامد،این بعد مورد بررسی و مطالعه گسترده قرار گرفته است لذا در بررسی های مربوط به ابعاد هویت محیطی، ضمن معرفی موقعیت جغرافیایی و طبیعی شهر، فاکتورهای مهم محیطی- اکولوژیک مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفته اند که مهمترین آنها عبارتند از :
- وضعیت توپوگرافی
- شبکۀ رودها و جریانات سطحی
- ویژگی های اقلیمی( شامل: بارش، دما، رطوبت، باد و غیره)
- منابع آبهای سطحی و زیرزمینی
- ساختار زمین شناسی
- پوشش گیاهی و زندگی جانوری
- منابع و جاذبه های طبیعی( این بخش در مقیاس های درون شهری و برون شهری به طور کامل مورد بررسی قرار گرفته است)
بعد دوم: هویت اجتماعی-فرهنگی
گفته می شود تنها پدیده های که دغدغه هویت دارد، انسان است. انسان همواره به دنبال ابزاری میگردد که خود را به واسطۀ آن تبیین کند. بدیهی است که تبیین خویشتن به صورت متنوع از سایرین امکانپذیر نیست؛ چرا که هویت شخص بخشی از حوزۀ حیات اجتماعی است که فرد، خویش را با آن معرفی می نماید. از سوی دیگر فرد با حضور و رشد یافتن در جمع علاوه بر آنکه دارای هویت شخصی؛ یعنی نام، منزلت اجتماعی و روابط شخصی با دیگران میگردد،بلکه با گرفتن عناصر مشترکی که فرهنگ خوانده می شود، هویت جمعی می یابد.
علوم، فنون، مهارت ها، اندیشه ها و تجارب باارزش و سودمندی که از دیگران یا از گذشته می- گیریم و یا بدست می آوریم در تحلیل نهایی از اجزای هویت خواهند شد؛ همان گونه که خط، لباس، روشهای تولید، آداب و رسوم و عقاید، جشنها و اعیاد و بسیاری از چیزهای دیگر که از مولفه های ملی و عناصر هویت و متعلقات فرهنگ خویش می دانیم در گذار و گشتار تاریخی خویش و در اثنای دادوستد و مبادله با دیگران به دست آورده ایم. بر این اساس توجه به هویت اجتماعی- فرهنگی در راستای شناخت هویت واقعی جامعۀ شهری گریزناپذیر است. بنابراین، در این مجموعه به طور مفصل به آن توجه شده است.
به طور کلی در بررسی های مرتبط با این بعد از هویت، شاخص ها و ابعاد زیر مورد مطالعه و بررسی مبسوط قرار گرفته است:
- جمعیت شناسی: در این قسمت ویژگی های کمی و کیفی جمعیت شامل تعداد جمعیت در دوره های زمانی، ترکیب سنی و جنسی ، وضعیت سواد و بهداشت، مهاجرت، خصوصیات خانوار به همراه چشم انداز جمعیتی شهر مورد بررسی قرار گرفته است.
- فرهنگ عامه؛ یکی از بخش های مهم این تحقیق را تشکیل می دهد. در واقع یکی از ارکان اساسی وابعاد مهم هویت توجه به شاخص های فرهنگی، ریشه ها و فو لکلور و فرهنگ عامه می باشد. بر ین اساس در یک بستر زمانی ویژگی های فرهنگی شامل نژاد و گروه بندی قومی، اخلاق و روحیات، ادبیات محلی، باورها، ترانه های محلی، امثال و حکم، ساختار زبان و گویش های محلی ، پوشش سنتی و لباس های محلی، ورزش های بومی، موسیقی، مشاهیر و شخصیت ها، جریانهای رسمی و فرهنگی در ابعاد علمی- ادبی- هنری – تفریحی و ... ، جریان های مذهبی و آیینی و غیره پرداخته شده است. ضمن اینکه توجه به گذشته نگری نیز در قالب مباحث تاریخ سیاسی و عمومی هر شهر به نگارش در آمده است.
- به طور کلی در روش هویت شناسانه سازمان شهری، آنچه در مرکز توجه قرار می گیرد، شناخت انسان به عنوان کوچک ترین عضو تشکیل دهنده جامعه است. انسانی که هویت او در قالب بررسی و درک حالات و عمل، او را در تعامل با سازمان فضایی اطراف قرار می دهد. این بخش درصدد درک ویژگی های هویتی انسان هایی است که در شهرساکن شده اند.
-
بعد سوم: هویت اقتصادی
یکی از ابعاد هویت بخش در فضاهای شهری فعالیت هایی است که توسط ساکنان آن از گذشته تا به امروز پایه های اقتصاد شهری را تشکیل می دهد و جایگاه شهر را در سلسله مراتب سازمان فضایی شبکۀ سکونتگاهی و ارتباط آن را با سایر شهرها تعریف می کند. چه بسیارند برخی از فعالیت ها که به طور ویژه در مکانها و یا شهر های خاصی و جود دارند و به یک مکان ویژه جغرافیایی اختصاص دارند و به عنوان یکی از ارکان هویتی شهر یا مکان خود نمایی می کند. چه بسیارند که ویژگی های اقتصادی ریخت شبکه سکونتگاهی را نیز تعریف میکند. بنابراین توجه به این بعد از هویت شهری لازم و ضروری است. از اینرو،در این بعد هویت اقتصادی شهرها به طور عام و خاص در بستر زمانی مورد پژوهش قرار گرفته است.
ابعاد مورد توجه در این راستا عبارتند از:
1- فعالیت های اقتصادی در بخش های سه گانه
2- جایگاه فعالیتهای جدید هم چون گردشگری، حمل و نقل و فعالیتهای بخش چهارم در اقتصاد شهری
3- فعالیت های سنتی و صنایع دستی شامل گیوه بافی، قالی بافی، جاجیم بافی، گلیم بافی و غیره
4- فعالیت های ویژه و یا بومی موجود در هر مکان یا شهر
بعد چهارم: هویت کالبدی-فضایی
هویت کالبدی آن عامل غالب هویتی است که بافت و ساختار و شکل شهر و ساخت اصلی به آن هویت وابسته است. از دیدگاه کوئین لینچ عناصر تصویر و هویت بخشی شهر عبارتند از :
1- راهها و شبکه ارتباطی
2- لبه ها
3- محله ها
4- گره ها
5- نشانه ها
همان طور که گفته شد لینچ عناصر هویت بخش شهر را عمدتا در وجوه کالبدی می بیند. بنابراین، بافت کالبدی و ساختار مکانی-فضایی شهرها یکی از مهمترین ابعاد هویتی شهرها را شکل می دهد زیرا شکل گیری بافت کالبدی شهری متاثر از اندیشه ها ، عقاید، باورها، فعالیت ها و سطح فرهنگ جامعه می باشد. از اینرو شناخت این بخش از شهر ها می تواند به شناخت بیشتر سایر ابعاد اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی نیز بینجامد. واقعیت آن است که بافت کالبدی امکان بازشناسی هویت شهری را به صورت بصری فراهم می کند و به همین دلیل از میان سایر ابعاد هویتی اهمیت بیشتری دارد.
در مجموعۀ در جستجوی هویت شهری، بافت کالبدی در دو بخش بافت جدید و قدیم مورد مطالعه قرار داده شده است. در واقع در ایران بافت کالبدی قدیمی هر شهر نمودی از اصالت ،پیشینۀ تاریخی و سابقه سکونت گزینی است که به وسیلۀ آن جامعه می تواند بسیاری از ویژگی های تاریخی و جایگاه واقعی خود را باز شناسند. به عبارتی، عاملی است که به وسیلۀ آن می توان الگوهای اصیل و بومی سکونت را بازشناخت و توسعۀ شهری و ساخت بناهای جدید را بر اساس آن و در ارتباط با آن شکل داد. حال آنکه در جریان های توسعه ای این بخش به فراموشی سپرده شده و درحال اضمحلال است.
به همین دلیل، این بعد مورد توجه ویژه قرار گرفته است. مهمترین ابعاد مورد توحه در این مجموعه در بخش هویت کالبدی بطور خلاصه عبارتند از:
1- شکل گیری شهر( سابقۀ سکونت گزینی و پیدایش شهر) و سیر تحول آن در گذر زمان
2- ویژگی ها و ساختار کالبدی شهر
3- عناصر سازندۀ بافت کالبدی
4- مکان های باستانی و قدیمی (آرامگاهها، آتشگاهها، امامزادهها، مدارس، پلها، گورستان ها، ، ساختمان ها، بناهاو غیره)
5- ویژگی های دسترسی( شبکۀ مواصلاتی و ارتباطی درون شهری و برون شهری)
6- ویژگی های عملکردی عناصر و اجزاء سازنده بافت کالبدی شهر
7- محلات قدیمی
8- محور های گردشگری و توریستی
9- فضاهای باز و عمومی شهر
10- نماهای شهری، سبک و سیاق معماری و ساخت و سازهای شهری و غیره
تمامی ابعاد چهارگانه فوق ضمن ارائه توضیحات کافی همراهند با ارائه عکسها، تصاویر، نقشه ها و کروکی های مفصل که امکان ارتباط بهتری را برای خواننده با آنچه که گفته شده را فراهم میکند. در واقع مطالعۀ این مجموعه هم چون فیلمی است که وقایع و هر آنچه را که در مورد هویت شهری است ،
به نمایش می گذارد.
تمامی ویژگیهای بالا در یک بستر زمانی ودر ادوار مختلف تاریخی بطور گسترده بسط داده شده و بررسی شده است. به طور کلی این مجموعه با معرفی ابعاد هویتی شهرها سعی در ایجاد یک پیوند متقابل در میان گذشته، حال وآینده دارد. ازاین رهگذر سعی برآن است که خود را بازشناسیم. درواقع این مجموعه درپی بازسازی هویت از دست رفته درشهرهای ایران است و در پی این است که مسئله شناسایی هویت شهری را از زوایای مختلف اجتماعی، اقتصادی، محیطی- اکولوژیک و کالبدی مورد بررسی قرار دهد و رویکرد مناسبی را برای بازشناسی مجدد هویت به شهرها پیش رو گرفته است.
نتیجه گیری
تلاشهای صورت گرفته در این مجموعه به این نتیجه منجر شده است که هویت را باید از درون جست نه از برون. با نیم نگاهی به این مجموعه اصالت و استقلال در شهرهای ایرانی در زمان گذشته آشکار میشود. چگونه است که اکنون نمی توان این ویژگیها را به وضوح ملاحضه کرد؟ جواب را باید در ایجاد انفصال و گسست در ابعاد فکری-ذهنی و ابعاد عملی هویت جستجو کرد.
با مطالعه این مجموعه به راحتی می توان ابعاد هویتی را شناسایی کرد. عناصر سازنده که هویت را به شهر ها می بخشند، باز شناخت؛ ضمن این که با الگوگیری از آنها می توان چشم انداز آتی را برگزید. به عبارتی، شکل گیری، گسترش و توسعۀ فضاهای شهری باید در ارتباط با آنچه که داشته ایم، باشد و این امر نیز از این رهگذر، اکنون نه به طور کلی ولی به صورت محدود میسر شده است. شناخت ابعاد مورد توجه در این مجموعه به عنوان نخستین گام در اندیشیدن به مقولۀ شکل گیری شهر باهویت است. در جستجوی هویت شهری می تواند به عنوان یک راهنما و بستر مقدماتی در اختیار برنامه ریزان و دستگاه های مسئول و اداره گر قرار گیرد. یکی از مسائلی که امروزه مطرح است،بی توجهی به ابعاد هویتی شهرها در طرح های توسعه شهری هم چون طرح های جامع و تفصیلی، طرح های کالبدی ،آمایش سرزمین و غیره می باشد. مهمترین دلیل این امر نبودن مبانی و منابع لازم برای شناسایی این ابعاد بوده است. این مجموعه با یک مطالعه گسترده می تواند به عنوان مطالعات مقدماتی راه را برای فعالیت و اقدام منسجم و اندیشیده بر پایۀ گذشته و اصالت شهری خود در طرحهای توسعه ای و عمرانی باز کند.
در واقع، مهمترین عامل که باعث شده است تا طرح های توسعه ای و عمرانی علیرغم صرف هزینه های هنگفت و زمان های زیاد هنوز نتوانسته اند به اهداف اولیۀ خود نیز دست یابند، بی توجهی به واقعیات موجود در بستر شهر ها و جامعۀ شهری است. این واضح است که نمی توان با الگو گیری صرف از انگاره های غیربومی که در شرایط اجتماعی- اقتصادی و تاریخی- سیاسی کاملا متفاوتی با شرایط ایران شکل گرفته اند، به فکر توسعۀ شهری بود. توسعه ای واقعی است که در ارتباط بلافصل با واقعیات جامعه و فضاهای شهری باشد. به سخن دیگر،هر گونه گسستی حتی از لحاظ فکری زمینه را برای شکاف در فضاهای شهری فراهم می کند. نمونه آن را در فضاهای جدید با هویت متفاوت وبیگانه شهری به وضوح میتوان ملاحضه کرد. به راستی چقدر در ساخت نواحی جدید شهری و فضاهای جدید به فکر ایجاد پدیده های با هویت اصیل و یا ابعاد هویتی شهر بوده ایم؟ چقدر تلاش کرده ایم که انفصال ها و شکاف های موجود در شیوه های شهرسازی جدید را با شهرسازی اصیل ایرانی- اسلامی برطرف کنیم؟ چقدر در ساخت و سازها و طراحی های شهری به اصالتهای معماری بومی اندیشیده ایم؟ در پاسخ به این سوالات باید گفت که خیلی کم و بندرت این اقدامات صورت گرفته است. یکی از اصلی ترین مشکلات فرارو در این زمینه کمبود مطالعات پایه ای و اختصاصی است. در جستجوی هویت شهری به عنوان یکی از پایه ای ترین مطالعات مرتبط در این زمینه ، در پی رفع این کمبود ها بوده و به بازشناسایی هویت های اصیل شهری در بستر های جغرافیایی جای جای ایران می اندیشد.
سخن آخر
مجموعۀ در جستجوی هویت شهری فرصتی دوباره را برای تجدید نظر در مورد اصل خویشتن به ویژه در مورد مراکز شهری فراهم می کند. این مجموعه بستر های لازم را برای اقدمات و برنامه ریزی اندیشیده شده آماده می کند.به علاوه زمینه را جهت شناخت کافی برای نسل کنونی و آتی در مورد گذشتۀ خود فراهم می کند. به پر کرن شکاف های بین ساختارهای فضایی ومعماری شهری کنونی با گذشته می اندیشد. دغدغه انسان را در مورد بحران هویت می کاهد. پس،آن را باید نه فقط برای مراکز شهری بزرگ یا مراکز استانها انجام داد، بلکه در تمام نقاط سکونتگاهی به طور اعم و نقاط شهری( اعم از کوچک و بزرگ) به طور اخص پیاده کرد. این امر راهی را برای فکر کردن در بعد محلی و اندیشیدن در بعد جهانی فراهم می کند.در واقع از این طریق،در عصر جهانی شدن می توان بدون نگرانی از گم شدن و هضم شدن در ساختارهای جهانی رو به جلو حرکت کرد و برنامه های توسعه ای را پیش برد.
پایان»
منابع و مآخذ
· برزگر، محمد رضا؛بازشناسی هویت شهری،مجموعه مقالات همایش مسایل شهرسازی،جلد اول، ساخت کالبدی شهر،1383
· فرجامی، محمدرضا؛ ابعاد هویت شهری، مجموعه مقالات همایش مسایل شهرسازی،جلد اول، ساخت کالبدی شهر،1383
· یاری، ارسطو؛ نقش پذیری روستا-شهری با تأکید بر تحولات ساختاری-عملکردی، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکدۀ علوم زمین،1385
· گل محمدی،احمد؛ جهانی شدن،فرهنگ،هویت؛ تهران، نشر نی،1383
· زمانی، احسان؛هویت شهری، حلقه ای گمشده؛ سایت همشهری آنلاین
· مهاجر، آذر؛ فضای معنوی زندگی انسان ها؛ سایت همشهری آنلاین
· افلاکی؛اسدالله؛ معماری و شهرسازی در فضاهای شهری؛ سایت همشهری آنلاین
کلیه پروژه های معماری پذیرفته می شود